Erken baharın habercisi olan çiğdem (Crocus sp.) türleri, ülkemizde endemizm oranı yüksek olan bitkilerdendir. Çiğdemlerin bir kısmı sonbaharda, daha kalabalık bir kısmı ise ilkbaharda çiçeklenir. İlkbahar çiğdemlerinden biri de Güneybatı Anadolu dağlarında, sınırlı alanda yaşayan hanım çiğdemi (Crocus baytopiorum B.Mathew)'dir.

Hanım çiğdemi ilk kez 1973 yılında, Prof. Dr. Ertan Tuzlacı tarafından, “Honaz Dağı’nın Bitki Örtüsü” adlı doktora tezi kapsamında sürdürdüğü arazi çalışmalarında toplanmıştır. İlk örnekler, tez danışmanı Prof. Dr. Asuman Baytop tarafından, 20 Şubat 1973'te, 1380 metre rakımlı Arpacık Yaylası'nda bulunmuştur. Daha sonra Prof. Dr. Turhan Baytop ve Prof. Dr. Ertan Tuzlacı, Honaz’ın farklı yerlerinden de örnekler toplamıştır.
Bitki örneklerinin gönderildiği, İngiliz Kraliyet Botanik Bahçesi (KEW) uzmanlarından Brian Mathew, bu yeni çiğdemi “Baytopların çiğdemi” anlamında, "Crocus baytopiorum" olarak adlandırmıştır. Türün Türkçe adı, Asuman Baytop'a ithafen, "Hanım çiğdemi" olarak belirlenmiştir.
Mathew konuya ilişkin makalesinde, buz mavisi renkli çiçeklere sahip bu yeni çiğdemi, İtalya’nın batısında yayılış gösteren "Crocus etruscus" ile değerlendirerek tanımlamıştır. Türün, Anadolu’da sonbaharda çiçek açan "Crocus reticulatus" vb çiğdemlerle aynı gruptan olduğu, fakat bunlardan hiçbirine tam olarak benzemediği belirtilmiştir.

Hanım çiğdemi, tunik, örgülü yapıda bir türdür. Toprak altındaki yumru (korm) kısmı, yumurtamsı biçimde ve 2 cm çapındadır. Genelde 4-8 adet olan yaprakları, çiçeklerle aynı zamanda görülmeye başlar.
Bitkinin en belirgin özelliği, irice ve buz mavisi görünümünde olan gösterişli çiçekleridir. Taç yaprakları, beyaz zemin üzerine mavi damarlı; çiçek boğazı, biraz daha koyu renklidir. Filamentler, beyaz renkli; anterler ve üç bölmeli stilus, sarı renklidir.
'Güneybatı Anadolu Endemiği' olan türe ait bilimsel kayıtların çoğu, Denizli-Honaz Dağı'ndandır. Honaz'ın batısındaki Babadağ silsilesinde de zengin popülasyonları bulunur. Acıpayam Eşeler Dağı'ndan ve Tavas’tan bilinmektedir. Burdur’da Gölhisar ve Dirmil geçidinden, Antalya'da Elmalı ve Avlanbeli civarından kaydedilmiştir.

Genelde, 850-2500 m yükseltilerde, kermes meşesi (Quercus coccifera L.) veya karaçam (Pinus nigra J.F.Arnold) türlerinin hâkim olduğu orman içi açıklıklarda, kayalık vadilerde yayılış gösterir. Doğada, şubat-nisan aylarında gözlenir.
Henüz 1970’li yıllarda keşfedilmiş olmasına karşın, Avrupa’ya götürülmüştür. Batıda, botanik bahçelerinde ve kaya bahçelerinde sevilerek yetiştirilen bir türdür. Teke yöresinin sayısız endemiklerinden biri olan bu zarif çiğdem türü, korunması gereken biyolojik zenginliklerimizdendir.


Ömer Eser


Fotoğraflar: Ömer Eser

Kaynaklar
Erol, O., Çiftçi, A. "Crocus L.", Resimli Türkiye Florası, ANG Vakfı Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi Yayınları c.2 (2018): 880-926, İstanbul. Mathew, B. "A New Turkish Crocus", Kew Bulletin, 29-1 (1974): 88. Mathew, B. "First lady of the crocus; the Botanist Asuman Baytop [1920-2015]", Cornucopia Magazine, 52 (2015).